|
4. فخر الدين شادمان استاد دانشگاه، نويسنده و مترجم توانا، نايب التوليه آستان قدس رضوى و استاندار خراسان در 1334 تا 1338. علاوه بر آن عضو فرهنگستان ايران و عضو شوراى عالى فرهنگ، عضو هيأت امناى كتابخانه سلطنتى و انجمن ايرانى فلسفه و علوم انسانى و نيز مدرس فارسى، فرانسه، انگليسى و تاريخ در مدارس مختلف بود. شادمان پس از استعفا از نيابت توليت آستان قدس از سياست دورى گزيد و براى مطالعات علمى يكسال به دانشگاه هاروارد رفت و پس از بازگشت به عنوان شخصيت ادبى و اهل علم و ادب در مقام استادى به تدريس در دانشگاه تهران پرداخت. وى شخصيتى معنوى و روحاني داشت، چنانكه در مقدمه كتاب «راهنماى آستان قدس» نوشتة جناب آقاى مؤتمن درباره آستان قدس رضوى، نوشته است: خوشا حالت خوب آشنايى با عالم حقايق و معانى با عالمى منور به فروغ اميد پرور ايمان و مزيّن به جلوههاى روح نواز عرفان، منزه از آنچه بد است و زشتو ناپاك. مشمول عنايت خداست آن كه با آستان قدس آشناست. آشنايى، مقدمه شناختن است. وهر كس بشناسد اين دستگاه مكرم معظم را، اين بارگاه جلال و كبريا را، عالمىمشاهده خواهد كرد سراسر لطف و صفا و روشنايى... . دولت پاينده، دولت آستان قدس است كه قرنها در مقابل حوادث گوناگون همچنان محكم بنياد و فيض بخش برقرار مانده است... بركت و سعادت نصيب اين گوشه از روى زمين است كه حرم شريفش، مقصد صاحبدلان و پناهگاه حاجتمندان، زيارتگاهى كه بَدان و گناهكاران هم پشيمان و عذرخواه و آمرزش طلب به آن روى مىآورند. ايشان خدمات فراوانى به آستان قدس رضوى كرده است از جمله: احداث دار السرور، تزيين دارالسلام، آيينه كارى دارالسيادة، ساخت ضريح طلا و نقره، پرداخت دو ميليون تومان بدهى آستان قدس، خريد املاكى براى آستانه نزديك شهرفريمان... وى علاوه بر اينها توجه خاصى به خدّام داشت، و نيز هر شب بيش از دو ساعت درحرم مطهر و رواقها گردش مىكرد و زوّار مستمند را در مهمانسرا اطعام مىكرد و خرج مراجعت به وطن آنها را نيز تأمين مىنمود. از وى آثار خوبى بر جاى مانده از جمله: در راه هند، روابط ايران و هند، تسخير تمدن فرنگى، تاريكى و روشنايى، حكايتى و اشارتى و... . او معتقد بود كه بايد در برابر تمدنهاى غربى سدى ساخت تا بتوان از آب آن سد به اندازه مورد نياز استفاده نيكو كرد و اين كار با مطالعه كافى، شدنى است. اگر اين كار نشود، تمدن غرب مانند سيلابى وحشتناك ما را غرق خواهد كرد. (8) 5. فتحعلى خان صاحب ديوان وى از رجال سياسى مشهور عصر قاجار و متولى آستان قدس بود. صاحب ديوان از صاحب منصبان بزرگ آن دوره به شمار مىآيد و فعاليت عمرانى بسيارى را در استانهاى مختلف انجام داده است. از ايشان موقوفههاى مهمّي براى آستان قدس رضوى باقى مانده كه اين همه در كنار فعاليتهاى مؤثر و ارزشمند او در دوران تولى آستان قدس است. از جمله موقوفات وى: يك باب تيمچه، دوازده دربند دكان در حاشيه خيابان چهارباغ مشهد، يك ثلث از يك كاروانسرا، سه ربع از مزرعه انابد، از روستاهاى كاشمر وجزو شهرستان بردسكن. اين موقوفات بر اساس وقفنامه صاحب ديوان، به 781 سهم تقسيم و به مصارف مختلف آستان قدس از جمله: روشنايى ضريح، جشن و اطعام در روز سوم شعبان، روضه خوانى دهه محرم، حق الارض تيمچه و دكاكين، حق النظاره و... مىرسد. (9) 6. محمدتقى ميرزا قاجار استاندار و متولى آستان قدس سال 1293، وى در سال 1301 تعدادى كتاب را وقف كتابخانه آستان قدس نمود. درآمد قنات ركينه (كه از هزينه خود احداث كرده بود) را براى روشنايى دو عدد چهل چراغ كه خود در حرم آويخته بود، وقف كرد. وى نيز كاروانسرايى را در فاصله 48 كيلومترى قوچان با هزينه شخصى خود از نو ساخت. از ديگر موقوفات وى، شش دانگ تيمچه بلور فروشان مىباشد. (10) 7. مهدى قلى ميرزا قاجار متولى باشى آستان قدس و واقف اموال غير منقول براى طلاب علوم دينى. مهدى قلى ميرزا در رجب سال 1321 مغازههايى را در يكى از راهروهاى صحن عتيقساخته و اعيان آن را وقف بر لباس زوار و طلاب علوم دينى قرار داد. همچنين در ربيع الاول 1322، اعيان بازارچه شماع خانه را، به خرج خود ساخت و وقف برحق التوليه و تعزيه و روشنايى شب وفات صديقه طاهره(س) و تعزيه روشنايى شب وفات حضرت رضا(ع) كرد و مازاد آن به اعراب نجفى و بحرينى اختصاص داده شد. (11) 8. اللّه وردى خان گرجى سپهسالار ايران و حاكم فارس در عهد شاه عباس اوّل صفوى و از واقفان املاك به حرم مطهر رضوى است. وى از ارامنه گرجستان بود كه در جوانى چند باربه عنوان برده فروخته شده بود و در زمره غلامان شاه طهماسب درآمد و به اسلام گرويد. از آنجا كه فردى جسور، صاحب نظر و فداكار بود به مقام خانى رسيد و فرماندهى غلامان خاصه شاه را از آن خود كرد. اللّه وردى خان در نبردهاى مختلفى شركت كرد و از خود رشادتهاى فراوانى را نشان داد. اللّه وردى خان اقدامات ارزشمندى در جهات مختلف انجام داد. «سيلوا فيگوئروا» در راه عبور از شيراز به توصيف فعاليتهاى وى پرداخته و به هنگامياد كرد از پلها، كاروانسراها و كاخهاى با شكوه مىنويسد: بانى اين پلها اللّه وردى خان است، چنانكه هرچيز خوب و عظيم ديگر كه در سراسر ايالت فارسايجاد گرديده است مرهون خدمات اين مرد بزرگ است. مهمترين موقوفات اللّه وردى خان عبارتند از: الف) وقف موقوفاتى در سال 996 شامل يك كاروانسرا و چند مغازه و يك رشته قنات، مزرعه نمدان تبادكان، سه زوج از ده زوج مزرعه رفيقان ارداك مشهد و نصف مزرعه شوراب گوارشك بر فقراى مجاورين مشهد و زوار حرم مطهر رضوى. ب) بازار لار، كه در آن روزگار از زيباترين و فاخرترين بناهاى قاره آسيا بوده است. ج) گنبد اللّه وردى خان، داراى بناى هشت ضلعى، مرتفع و استوار و داراى زيباترين نمونههاى كاشيكارى دوره صفويه، در ضلع شمال شرقى حرم مطهر امام رضا(عليه السلام). د) پل اللّه وردى خان (سى و سه پل)، از زيباترين بناهاى تاريخى جهان و داراى 33 چشمه طاق. هـ) مدرسه خان، از ديگر اقدامات اللّه وردى خان ساخت اين مدرسه در شيراز است، كه ملاصدرا پس از دوران طولانى انزوا به شيراز رفت و در آنجا به تدريسپرداخت. (12) 9. عبدالحسين معاون شغل اصلى وى كشاورزى بود، به همين مناسبت اداره املاك كشاورزى آستان قدس را به عهده گرفت. وى در پى بيمارى سخت به سوئيس رفت و نذر كرد اگر بهبود يابد يك ساعت بزرگ براى حرم مطهر امام رضا(عليه السلام) بخرد. پس از معالجه به نذر خود وفا كرد و ساعت بزرگى را كه نام خودش روى آن توسط كارخانه حك شده و وزن آن 5 تن بود، به قيمت 84 هزار تومان خريدارى و آن را وقف آستان قدس كرد. اين ساعت چهاروجهي كه از فاصله دور عقربه¬هاي آن ديده مي¬شد بالاى ايوان سردر صحن عتيق نصب شد. از ديگر موقوفات وى، وقف خانه شخصى خود براى مدرسه در خواف بود. وى به دليلارتباطى كه با سيد حسن مدرس(ره) داشت، محل سكونت وى را وقف مدرسه كرد و نام آن را دبيرستان مدرس گذاشت و مانع از اين شد كه مدرس در خواف به شهادت برسد و زمينه انتقال وى را به كاشمر فراهم كرد. (13) 10. حسين آقا ملك وى از بزرگترين واقفان آستان قدس رضوى است. سالها اجاره دار املاك و مستغلات آستان قدس رضوى بود و در استان خراسان موقعيت استثنايى داشت. حاج حسين ملك مردى دانشمند، باذوق، فرهنگ دوست و سخىّ بود و به مشاغل سياسىدلبستگى نداشت. ايشان به خاطر علاقه شديد به اشياى عتيقه، گنجينه ارزشمندىاز اشياى عتيقه، مسكوكات زرّين و سيمين متعلق به قبل و بعد از اسلام و نيزتمبرهاى نادر جهان، فرشها و تابلوهايى از كمال الملك و نقاشان معروف جهانفراهم آورده بود. در كنار اينها نيز يكى از بزرگترين و بهترين كتابخانههاى خطى كشور را طى هفتاد سال كوشش، گردآورى كرده بود. اين كتابخانه داراى 6537 جلد كتاب و قرآن خطى ارزشمند و دهها هزار كتاب چاپى بود. كتابخانه و موزه ملك ابتدا در مشهد، سپس به منزل شخصى وى به تهران منتقل شد. ملك، دو بيمارستان در تربت جام و چناران براى استفاده عموم ساخت و مقبره سلطان محمد عابد را در كاخك تعمير كرد. باغ وكيل آباد مشهد را كه حدود دو ميليون متر مساحت داشت، به مردم مشهد پيشكش كرد تا به عنوان تفرج گاه از آن استفاده شود. رضاشاه قصد داشت املاك مشهد را از او بگيرد، لكن حسين ملك پيش از آن، در روز ششم آبان سال 1316 همه املاك و دهات متعدد خود را در تهران و خراسان كهبالغ بر 61 روستا و مزرعه و مستغلات بود و همچنين موزه و كتابخانهاش را وقف آستان قدس رضوى كرد، و تا زمان حياتش خود متولى موقوفاتش بود. پس از درگذشت وى، همه اموالش طبق وقفنامه وى در اختيار آستان قدس رضوى قرار گرفت.(14) 11. عبدالحميد مولوى رئيس اداره املاك و مستغلات آستان قدس رضوى، مأمور انتظامات مسجد گوهرشاد و رئيس كتابخانه ملك بود. وى در سال 1331 رياست كتابخانه ملى ملك در تهران را عهدهدار شد و از كارشناسان برجسته و بصير و با اطلاع آستان قدس رضوى بود و براى سركشى از املاك آستان قدس مسافرتهاى فراوانى كرد و سندهاى وقفى را مورد مطالعه قرار داد. به كوشش وى چندين مدرسه، بازار، كاروانسرا و... كه در اسناد وقفنامهها بود شناسايى گرديد. حفر يا نوسازى حدود 406 رشته قنات بود از ديگر فعاليتهاى او به شمار مىآيد. وى تنظيم، انشاء و تعيين سهام برخى وقفنامهها را انجام داد. از مولوى آثار و تأليفات ارزشمندى به جاى مانده، كه مهمترين آنها: فهرست موقوفات آستان قدس رضوى است. اين كتاب در موضوع خود جامعترين و مفصلترين كتاب است. در اين كتاب 1076 رقبه املاك وقفى آستان قدس توضيح داده شده است. اين كتاب به چاپ نرسيده ولكن پيش نويس آن در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى موجود است. از وى كتب و مقالات ديگرى نيز در موضوع وقف، آستان قدس و تاريخ به چاپ رسيده است. (15) 12. مهدى قلى بيگ ميرآخورباشى وى از رجال سياسى عصر صفوى و از واقفان آستان قدس رضوى است. بر اساس وقفنامهاى كه در سال 1027 نوشته شده (سال فوت مهدى قلى بيگ) موقوفاتى از وي به يادگار مانده، كه نشان از ميزان دارايى او از يك سو و توجه به امور خيريه و عمرانى، از سوى ديگر دارد. از جمله موقوفات وى: يك باب حمام واقع در بين بازار بزرگ و بازارسرشور، معروف به حمام شاه، به انضمام دكانهاى متصل به آن كه پس از كسر خمس حق التوليه، درآمد آن به مصرفادويه و اشربه شربت خانه حرم مطهر اختصاص يافته است. يك رشته قنات معروف به قنات مسجد كه با عبور از مسجد گوهرشاد به زمينهاى زراعى مشهد برود و درآمد آن به مصرف شربت خانه برسد. ششدانگ مزرعه گازرگاه، واقع در تبادكان جهت نگهدارى قنات. ششدانگ پس پشته واقع در بلوك زاب، كه درآمد آن براى لايروبى نهر خيابان آستان قدس. يك باغ در كرج ساوجبلاغ و درآمد آن براى نگهدارى پل رودخانه كرج اختصاص يافته است. (16) در اين كتاب علاوه بر آنچه ياد شد (كه از واقفان و صاحب منصبان بزرگ بودند)، از واقفان ديگرى نيز نام برده شده كه به صورت گذرا از آنها ياد مىكنيم. 1. سيد حسين عرب، كه نايب التوليه آستان قدس رضوى بود و از مهمترين كارهاى وى پس از مرگ همسرش عزت ملك خانم و بنا به وصيت او، كتابها و ديگر اشياء متعلق به همسرش از قبيل مسكوكات را وقف حرم كرد. (17) 2. ميرزا موسى فراهانى، از دولتمردان عصر فتحعلى شاه و محمدشاه قاجار و از متوليان برجسته آستان قدس رضوى، از مهمترين اقدامات وى علاوه بر احياى موقوفات حرم مطهر مىتوان به مواردى اشاره كرد، از جمله: تأسيس دار الشفاء براى زائران و مجاوران، ايجاد مهمانسرا و آشپزخانه، احياى سقاخانه طلاى صحنكهنه، تأسيس مكتب خانه براى اطفال بى بضاعت و يتيم سادات علوى، تعميرات اساسى بقعه مطهر و گلدستهها و... و نيز وقف منزل مسكونى خود در مشهد براى مصارف مقبره خود و وقف املاك و مستغلاتى در تبريز براى آستان قدس رضوى. (18) 3. ميرزا محمدخان قاجار، از سرداران نظامى و كشورى عصر محمدشاه و ناصر الدين شاه قاجار، كه مقبرة او موقوفاتى براى روشنايى و قرائت قرآن داشته است. (19) 4. محمد حسين قره باغى، از واقفان آستان قدس، كه يك باب كاروانسرا و دو بابدكان واقع در بازار بزرگ را وقف آستان قدس رضوى كرده است. (20) 5. ميرزا مهدى لشكرنويس نوايى، از رجال معروف ايران در اوايل دوره ناصر الدين شاه و از واقفان املاك به آستان قدس به حساب مىآيد. وى نصف از يك باب تيمچه واقع در بازار سرشور مشهد را وقف آستان قدس كرد و موارد مصرف آن را پس از برداشت حق التوليه جهت حافظ، شمع، چراغ، روزه، نماز، روضه خوانى، حقوق كفشبانان آستان قدس قرار داد. و نيز دو باب دكان و يك خبازخانه را براى مقبره و روضه خوانى و حقوق كفشبانان كفشدارى آستان قدس در صحن عتيق وقف كرد. (21) 6. حسين خان مشير الدوله قزوينى، متولى آستان قدس رضوى و از صاحب منصبان مشهور و ملقب به سپهسالار بود. وى در سال 1297 ساخت مسجد و مدرسه سپهسالار را به پايان رساند. مشير الدوله، روحيه اصلاحطلبى داشت و مردى دلير و بى باك و فعال بود و در سياست فردى آگاه بود. از فعاليت¬هاي وى تأسيس ضرابخانه به سبك جديد، آوردن نخستين آسياى بخار، ايجاد كارخانه چدن ريزى، احداث كارخانه چراغ گاز تهران،ساختن مدرسه و مسجد در تهران و اولين كتابخانه به سبك جديد در ايران بود. وقف اموال فراوانى براى توسعه كتابخانه، ايجاد مطبوعات در شهرهاى مهم، را نيز مىتوان نام برد. (22) 7. محمدحسن ميرزا منتصر الملك، از ملاكين بزرگ و برجسته شهر مشهد كه كاروانسراى جديد البنايى را در كوچه عباسقلى خان وقف بر آستان قدس رضوى كردو مقرر داشت عوايد آن موقوفه صرف روضه خوانى در مسجد گوهرشاد، حقوق طلاب مدرسه عباسقلى خان، زوّار فقير، حقوق حفّاظ مقبره واقف و پدرش، روشنايى و تعميرات جزئى مسجد واقف در محله پاچنار شود. وى املاكى در كاشمر داشت كه به همسرش (رابعه خانم) واگذار كرد تا از درآمد آن بيمارستانى در مشهد تأسيس كند و همسرش با فروش قسمتى از آنها، زمينى را در خيابان جنت خريد و بيمارستان منتصريه را بنا نمود. رابعه خانم اين بيمارستان را با شش دانگ از مزرعه جعفرآباد كاشمر و مزرعه همت آباد تربت حيدريه وقف بر آستان قدس رضوى كرد. (23) خاتمه نگاه تاريخي به اين موضوع نشانگر اهتمام شايسته و بايسته افراد مختلف در قرون متمادى و توجه به بارگاه عظيم حضرت رضا(عليه السلام) و نيز زوّار و مجاوران اين بارگاه ملكوتى است، كه در همه اعصار مورد توجه بوده و همگان اهتمام خاصى به حفظ و نگهدارى آن به بهترين نحو داشته و از هيچ كوششى براىحفظ اين ميراث ماندگار دريغ نكردهاند. سعيشان مشكور و روحشان شاد. پي نوشت ها : 8. همان، ص 140 ـ 146. برچسبها: |